بررسی گذرا سیر تحولات حضور زنان افغان در جامعه  , از ۱۳۰۰ تا پایان نظام سلطنتی.

نهضت زنان که صد سال پیش در افغانستان آغاز شد در مراحل مختلفی، فراز و فرودهای بسیاری را گذرانده است. یک حکومت درافغانستان راه را برای زنان در این سفر پر خم و پیچ هموار کرده و حکومتی دیگر مانع از پیشرفت در وضعیت زنان شده است.شاه امان الله  پس از کشته شدن پدرش حبیب‌الله خان در ۲۸ فوریه ۱۹۱۹(۱۲۹۸ شمسی) به قدرت رسید.سفرهای اروپایی شاه امان‌الله به همراه همسرش ملکه ثریا، او را برای پیشرفت و تحقق حقوق و آزادی‌های‌زنان مصمم‌تر می‌کرد.ملکه که متاثر از اندیشه‌های روشنفکری و عدالت خواهانه پدرش محمود طرزی بود، با حضورش به عنوان وزیر فرهنگ در آن زمان، شاه را برای شکل دادن نهضت زنان درافغانستان همراهی کرد. او اولین مدرسه و بیمارستان زنانه را به نام “مستورات” در سال ۱۳۰۰ و ۱۳۰۳ خورشیدی در کابل افتتاح کرد. ملکه در مجمع افراد بانفوذ از سراسر کشور  حضور یافت و سن ازدواج دختران را به هجده بالا برد و تعدد ازدواج و ازدواج ماموران نظامی و اداری افغانستان با زنان خارجی را منع کرد. همچنین عده‌ای از دختران را برای تحصیل به ترکیه فرستاد.ثریا، ارشادالنسوان، اولین نشریه چاپی برای زنان را به مدیریت مادرش اسما رسمیه در سال ۱۳۰۰ خورشیدی ایجاد کرد. اما با سقوط نظام شاهی امان‌الله و به قدرت رسیدن حبیب‌الله خان کلکانی این آزادی‌ها با بن‌بست رو به رو شد.

حبیب‌الله خان کلکانی در مورد سلب آزادی‌های افغان‌ها از جمله زنان فرمانی صادر کرد. در آرشیو ملی افغانستان نسخه‌ای از این فرمان موجود است که در آن برای زنان نوشته شده: ” ترک ستر را که (شاه قبلی) حکم کرده بود مسترد کردم، برآمدن زنان و دختران بالغه را بدون اجازه ولی‌شان و مکتب مستورات را موقوف کردم.” مورخان می‌گویند با رسیدن نادرشاه به قدرت در سال ۱۳۰۸ خورشیدی نیز وضعیت زنان بهبود نیافت. عبدالحمید مبارز، نویسنده و روزنامه نگار افغان می‌گوید: “اعلیحضرت نادر شاه  حجاب را اجباری اعلام کرد و در چهار سال سلطنتش کار مثبتی برای زنان انجام نداد” اما با روی‌کار آمدن محمد ظاهر شاه درسال ۱۳۱۲ خورشیدی، نهضت زنان دوباره رنگ گرفت.اولین مدرسه ابتدایی دخترانه به نام “عصمت”  در سال ۱۳۱۳ خورشیدی  ایجاد شد و دانش‌آموزان از کلاس اول زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی یاد می‌گرفتند.

در سال ۱۳۲۲  به پیشنهاد زینب داود، موسسه عالی نسوان زنان ایجاد شد و در آن کودکستان، مدرسه، سینما و… ساخته شد. در این موسسه زنان بزرگسال و یا متاهل مکتب می‌خواندند و یا سواد می‌آموختند و در کنار آن صنایع دستی و دست سازه های خود را به فروش می رساندند. در آن زمان زنان با پوشیدن برقع به کار و تحصیل می‌پرداختند. تا اینکه محمد داود، صدراعظم آن زمان در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به مناسبت جشن استقلال رفع روبند یا چادری را اعلام کرد.

در آن زمان فعالیت سیاسی هم برای زنان میسر شد، زنانی مثل رقیه ابوبکر، معصومه عصمتی و اناهیتا راتب‌زاد به عنوان نمایندگان مردم ولایت‌های کابل و قندهار در مجلس نمایندگان راه یافتند. حمیرا سلجوقی و عزیزه گردیزی هم به عنوان سناتور انتصاب شدند.سازمان دموکراتیک زنان افغانستان به منظور حمایت از حقوق زنان، در سال ۱۳۴۵ خورشیدی بنیان گذاشته شد که هزاران زن جذب آن شدند.گروه‌های افراطی هم با استفاده از این آزادی‌ها شروع به فعالیت کرده و بعضا به زنانی که لباس بازتر می‌پوشیدند در دانشگاه‌ها و خیابان‌ها با اسید حمله می‌کردند. با سقوط نظام سلطنتی و روی‌کار آمدن اولین جمهوریت از سوی محمد داود در سال ۱۳۵۲خورشیدی نهضت زنان به روال عادی خود ادامه داد، اما جلو فعالیت‌های سیاسی گرفته شد و اعضای سازمان دموکراتیک زنان مجبور بودند مخفیانه فعالیت کنند.

نویسنده : دکتر شهره عرب شیرازی مدرس دانشگاه